Η δολοφονία του Μπάμπη Κούτσικου στην Αιτωλοακαρνανία, στις αρχές του προηγούμενου μήνα, αποδόθηκε αρχικά σε κάποιες οικονομικές διαφορές που είχε το θύμα με τον φερόμενο ως δράστη, και προφυλακισμένο κρεοπώλη Μάκη Ρήγα.
Στη συνέχεια, ιδιαίτερα μετά την ανεύρεση της σορού του Μπάμπη άρχισαν να βλέπουν το φως της δημοσιότητας διάφορες ιστορίες για κυνηγούς θησαυρών στην ευρύτερη περιοχή του Μεσολογγίου, ενώ ήρθαν ξανά στο προσκήνιο οι θάνατοι δύο ανθρώπων: του κτηνοτρόφου Κώστα Ζαχαρή, που το 2011 εντοπίστηκε νεκρός στον χείμαρρο Κουρκούτα, που καταλήγει στον Εύηνο και του βοσκού Βασίλη Δημαρά, η σορός του οποίου εντοπίστηκε στον Εύηνο το 2016. Και οι δύο θάνατοι αποδόθηκαν αρχικά σε πνιγμό. Όμως, τόσο οι συγγενείς του Ζαχαρή, όσο και του Δημαρά δεν δέχονται κάτι τέτοιο και θεωρούν ότι οι δικοί τους άνθρωποι δολοφονήθηκαν, μάλλον γιατί βρέθηκαν σε λάθος σημείο, τη λάθος στιγμή… Μάλιστα, με τη βοήθεια του καθηγητή ιατροδικαστικής και τοξικολογίας Ματθαίου Τσούγκα, οι συγγενείς του Δημαρά απέδειξαν ότι επρόκειτο για δολοφονία, η οποία έγινε προσπάθεια από τους δράστες της να παρουσιαστεί ως πνιγμός.
Με αφορμή και τους θανάτους αυτούς άνοιξε μια ολόκληρη συζήτηση για θησαυρούς, κυνηγούς θησαυρών και συσχέτισή τους με το τραγικό τέλος των τριών ανθρώπων στην Αιτωλοακαρνανία. Είναι πασίγνωστο ότι υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες που ασχολούνται με το κυνήγι θησαυρών, ακόμη και στα πιο απίθανα μέρη. Σκεφτήκαμε να γράψουμε ένα άρθρο με μια γενική αναφορά περί θησαυρών και τα είδη των θησαυρών που αναζητούν οι Έλληνες.
Τι είναι θησαυρός;
Η λέξη θησαυρός είναι αρχαία και εμφανίζεται, μεταξύ άλλων, στον Ηρόδοτο, τον Αριστοτέλη, τον Αριστοφάνη, τον Πλάτωνα, τον Αισχύλο και άλλους. Σύμφωνα με τα «Βασιλικά», νομοθετικά κείμενα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, θησαυρός είναι «χρήματα αποτεθέντα παρά τινών αγνοημένα τω χρόνω». Σύμφωνα με το άρθρο 1093 του Αστικού Κώδικα «θησαυρός είναι κινητό πράγμα αξίας κρυμμένο μέσα σε άλλο πράγμα (κινητό ή ακίνητο) τόσο χρόνο ώστε να μην μπορεί να εξακριβωθεί ο ιδιοκτήτης του». Σύμφωνα με τη ρύθμιση του άρθρου 1093 του Αστικού Κώδικα, εκείνος που βρήκε και πήρε στη νομή του τον θησαυρό με την παραπάνω έννοια γίνεται κύριος του μισού θησαυρού. Ο άλλος μισός ανήκει στον κύριο του πράγματος όπου ήταν κρυμμένος.
Οι θησαυροί στη λαογραφία
Η πίστη για την ύπαρξη κρυμμένων θησαυρών είναι πλατιά διαδεδομένη και ενισχύεται από νομίσματα ή άλλα πολύτιμα αντικείμενα που βρίσκονται τυχαία σε αρχαίους τάφους ή σε κρυψώνες παλιών σπιτιών. Σύμφωνα με τις λαϊκές παραδόσεις οι θησαυροί φυλάσσονται από στοιχειά, με διάφορες μορφές. Η δοξασία ότι ο θησαυρός μπορεί να μεταβληθεί σε κάρβουνα αν δεν τηρηθούν ορισμένες προϋποθέσεις (σιωπή, εχεμύθεια), επαναλαμβάνονται σε πολλές παραδόσεις. Η φράση «άνθρακες ο θησαυρός» είναι γνωστή ήδη από την αρχαιότητα. Βιβλία μαγικού περιεχομένου κυκλοφορούν εδώ και εκατοντάδες χρόνια και όχι μόνο, οδηγούσαν σε εντοπισμό κρυμμένου θησαυρού, αλλά υποδείκνυαν και τον τρόπο ασφαλέστερης απόκτησής του, καθορίζοντας τις καταλληλότερες ώρες για τον σκοπό αυτό: «εις τας ςτ’ (έξι) ώρας του Σαββάτου κυριεύει ο Ερμής και είναι ώρα να εύρης θησαυρόν ωφέλιμον» και «εις την όγδοην της σελήνης είναι καλόν να διώξης πνεύματα από θησαυρόν». Η αναζήτηση θησαυρών με μαγικό τρόπο ήταν διαδεδομένη από τα βυζαντινά χρόνια. Ο νόμος όμως αναγνώριζε απόλυτο δικαίωμα κυριότητας μόνον σε αυτόν που τον έβρισκε σε δικό του τόπο «χωρίς πάσης μυσαράς θυσίας ή άλλης τινός τέχνης νόμοις απηγορευμένης» (Βασιλικά ΝΣΤ’, ιζ’ 3).
Συνώνυμες της λέξης «θησαυρός» είναι οι λέξεις βλησίδι (και βλυσίδι), που ίσως σχετίζεται με το αρχαίο και μεσαιωνικό ρήμα βλύζω (=αναβλύζω) και λογάρι.
Κατηγορίες θησαυρών
Οι περισσότεροι θησαυροί θάφτηκαν σκόπιμα. Συχνά έχουν βρεθεί θησαυροί μέσα σε κρύπτες, κάτω από τις σανίδες ενός πατώματος, σε επιχρίσματα τοίχων, σε χωράφια, αυλές και αλλού. Ανάλογα με τον λόγο απόκρυψής τους οι θησαυροί κατατάσσονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες:
α) Εγκαταλελειμμένοι θησαυροί: στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι θησαυροί που αφέθηκαν σε κάποιο μέρος από τους ιδιοκτήτες τους με σκοπό να μην ανασυρθούν. Αυτοί οι θησαυροί μπορεί να είναι προσφορές σε διάφορα ιερά ή τοποθετήθηκαν στα θεμέλια ενός κτιρίου για να εξασφαλίσουν τύχη στους ιδιοκτήτες τους. Στα δε νεότερα χρόνια, οι θησαυροί αυτοί μπορεί να αποτελούνται από νομίσματα που είχαν αποσυρθεί από την κυκλοφορία και πετάχτηκαν.
β) Στη δεύτερη κατηγορία, ανήκουν οι θησαυροί που χάθηκαν τυχαία από τους ιδιοκτήτες τους. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η απώλεια ενός πορτοφολιού κ.λπ. με νομίσματα. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι θησαυροί που προέρχονται από ναυάγια.
γ) Μία τρίτη κατηγορία θησαυρών είναι αυτοί που εγκαταλείφθηκαν από τους κατόχους τους σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, όπως π.χ. ο πόλεμος και ο ιδιοκτήτης τους πέθαινε πριν προλάβει να τους ξαναπάρει. Συνήθως οι θησαυροί αυτοί περιλαμβάνουν νομίσματα με διάφορες αξίες, ενώ συχνό είναι το φαινόμενο παρόμοιοι θησαυροί να βρίσκονται κρυμμένοι και σε άλλα μέρη της ίδιας περιοχής.
δ) Τέλος, υπάρχουν θησαυροί «αποταμίευσης» οι οποίοι τάφηκαν από τους κατόχους τους, με σκοπό την αποθησαύριση. Οι θησαυροί αυτοί αποτελούνταν κυρίως από νομίσματα μεγάλης αξίας και πρόσφατης κοπής και αποτελούν τα καλύτερα ευρήματα για τους θησαυροκυνηγούς. Βέβαια, στην περίπτωση που ο ιδιοκτήτης του σπιτιού πέθαινε και δεν αποκάλυπτε σε κανέναν το μυστικό του θησαυρού, αυτός έμενε κρυμμένος…
Τι ψάχνουν οι Έλληνες κυνηγοί θησαυρών;
Μεγάλο ενδιαφέρον έχει όμως το τι ψάχνουν οι θησαυροκυνηγοί στην Ελλάδα.
α) Κτερίσματα, δηλαδή αρχαία ταφικά αντικείμενα (νομίσματα, αγγεία, κοσμήματα, όπλα κ.λπ.), που τοποθετούνταν σαν «συνοδεία» του νεκρού στον τάφο του.
β) Αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά και έργα τέχνης. Φυσικά, όποιος συλλαμβάνεται με τέτοια αντικείμενα αντιμετωπίζει βαρύτατες κατηγορίες και τιμωρείται αυστηρά από τον Νόμο.
γ) Θησαυροί Φράγκων, Βενετών, Καταλανών και άλλων κατακτητών που πέρασαν από τη χώρα μας, καθώς και νομίσματα που κυκλοφορούσαν στον ελλαδικό χώρο μεταξύ 15ου και 17ου αιώνα, μπαίνουν επίσης στο στόχαστρο θησαυροκυνηγών. Για όλα σχεδόν τα ερειπωμένα κάστρα και τα λιμάνια που είχαν ως αγκυροβόλια οι πειρατές υπάρχουν ιστορίες για κρυμμένους θησαυρούς που εξάπτουν τη φαντασία πολλών.
δ) Όταν η χώρα μας απελευθερώθηκε από τον οθωμανικό ζυγό, πολλοί Τούρκοι αξιωματούχοι έκρυβαν χρυσά και αργυρά νομίσματα και λάφυρα, με την ελπίδα όταν έφευγαν, ότι θα επιστρέψουν ξανά ως κατακτητές και θα τα πάρουν. Κάτι τέτοιο δεν έγινε όμως και πιθανότατα, πολλοί τουρκικοί θησαυροί βρίσκονται θαμμένοι σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Αλλά και το 1923, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, πολλοί Τούρκοι που έφυγαν από την Ελλάδα έκρυψαν λίρες βαθιά μέσα στη γη καθώς η αποχώρησή τους ήταν συντεταγμένη, σε αντίθεση με τους Έλληνες της Μικράς Ασίας που εγκατέλειψαν χρήματα και πολύτιμα αντικείμενα σε εμφανή σημεία κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
ε) Οι θησαυροί που φημολογείται ότι έκρυψαν οι Βούλγαροι κομιτατζήδες ιδιαίτερα στη Μακεδονία, απασχολούν επίσης αρκετούς θησαυροκυνηγούς.
στ) Στη διάρκεια της Κατοχής όπως είναι γνωστό αγγλικά αεροπλάνα έριχναν χρυσές λίρες και πεντόλιρα στους αντάρτες στη χώρα μας, αλλά και κιβώτια με χρήματα που δεν κατάφεραν να βρουν ποτέ οι αντάρτες. Πολλά χρήματα όμως έκρυψαν και οι Γερμανοί. Όπως είναι λογικό, στο στόχαστρο των θησαυροκυνηγών μπαίνουν οι περιοχές όπου υπήρχε δράση ανταρτών. Ίσως αυτή η «κατηγορία» θησαυρών να είναι η πιο δημοφιλής καθώς βρίσκονται σε σχετικά μικρό βάθος και δεν είναι κρυμμένοι όπως οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους.
ζ) Πριν την ίδρυση των τραπεζών αλλά και κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας τους ο κόσμος δεν έδειχνε ιδιαίτερη εμπιστοσύνη σε αυτές. Προτιμούσαν να κρύβουν χρήματα και θησαυρούς στα σπίτια τους. Κατά τις κατεδαφίσεις παλιών σπιτιών βρέθηκαν χρήματα σε σοβάδες τοίχων, στις σκεπές αλλά και σε εξωτερικούς χώρους όπως πηγάδια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι θησαυροί των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Εβραϊκές λίρες και πολύτιμοι λίθοι κρύφτηκαν βιαστικά από τους περίπου 50.000 Εβραίους της πόλης λίγο πριν οι ναζί τους μεταφέρουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Όπως είναι γνωστό, ελάχιστοι Έλληνες Εβραίοι επέστρεψαν από τα ναζιστικά κολαστήρια. Όταν πολλά σπίτια των Εβραίων της συμπρωτεύουσας δόθηκαν ως αντιπαροχή, κυρίως μεταξύ 1955-1970, εργολάβοι οικοδομών αλλά και απλοί εργάτες πλούτισαν από τη μια στιγμή στην άλλη καθώς βρήκαν τις κρυμμένες λίρες κάτω από τα σανίδια, στους τοίχους, αλλά και σε αυλές.
η) Τέλος, αεροπλάνα που έπεσαν, κυρίως αυτά που καταρρίφθηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και πλοία που ναυάγησαν και μετέφεραν θησαυρούς αποτελούν την πιο δύσκολη… αποστολή των θησαυροκυνηγών. Ο εντοπισμός ενός ναυαγίου είναι πολύ δύσκολος και παρόλο που υπάρχουν εκατοντάδες στις ελληνικές θάλασσες, μάλλον θα συνεχίσουν να κρύβουν τα μυστικά τους για πολλά χρόνια ακόμα. Είναι χαρακτηριστικό πως κι όταν είναι γνωστό το σημείο ενός ναυαγίου, αυτό παραμένει ανεξερεύνητο. Ένα από αυτά είναι το πλοίο του Ιμπραήμ που μετέφερε τη μισθοδοσία των Τουρκοαιγυπτίων και βυθίστηκε κατά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου (1827), ενώ τεράστιο θέμα έχει προκύψει και με τον θησαυρό του εγκληματία πολέμου Μαξ Μέρτεν (ήταν αυτός που οδήγησε τους 50.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης). Τα χρήματα που συγκέντρωσε από τους Εβραίους λέγοντάς τους ότι θα φροντίσει να γλιτώσουν αν πληρώσουν αδρά, ξεπερνούν τα 125.000.000 χρυσά φράγκα! Σύμφωνα με μια εκδοχή, λίγο πριν την ήττα των ναζί, ο Μέρτεν έφυγε από τη χώρα μας με ένα μικρό μόνο μέρος του θησαυρού του. Το υπόλοιπο το έκρυψε κάπου στη Βόρεια Ελλάδα.
Άλλη εκδοχή θέλει τον «χασάπη της Θεσσαλονίκης» όπως αποκλήθηκε ο Μέρτεν, να φόρτωσε σε καμιόνια 12 τόνους χρυσού, τιμαλφών, διαμαντιών ακόμα και αρχαίων αντικειμένων και να τα μετέφερε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης λίγο πριν το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έπειτα τα φόρτωσε σ’ ένα γερμανικό υποβρύχιο το οποίο μετέφερε τον θησαυρό στη Σάμο. Εκεί, ο Μέρτεν αγόρασε μια μεγάλη τράτα στην οποία φόρτωσε τον θησαυρό του. Καθώς η τράτα έπλεε λίγο έξω (300 μέτρα) από τις ακτές της Φοινικούντας της Μεσσηνίας χτυπήθηκε από συμμαχικό υποβρύχιο και βυθίστηκε (απ’ ό,τι λέγεται σε βάθος 97 μέτρων). Ο Μέρτεν έφυγε από την Ελλάδα και επέστρεψε το 1957 ως… τουρίστας. Αναγνωρίστηκε όμως από κάποιους, συνελήφθη, δικάστηκε και το 1959 καταδικάστηκε σε 25ετή κάθειρξη. Με φωτογραφική διάταξη όμως αφέθηκε ελεύθερος και απελάθηκε στη Γερμανία (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 5/12/2020).
Πιθανότατα ο Μέρτεν ήρθε στην Ελλάδα για να πάρει τον υπόλοιπο θησαυρό του. Αλλιώς δεν θα ρίσκαρε να επισκεφθεί μια χώρα όπου κινδύνευε να συλληφθεί και να φυλακισθεί, κάτι που έγινε. Βέβαια, η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή υπέκυψε στις γερμανικές πιέσεις και άφησε ελέυθερο τον Μέρτεν, ο θησαυρός του οποίου δεν έχει βρεθεί ούτε στη Φοινικούντα όπου έχουν γίνει επανειλλημένες έρευνες ούτε κάπου αλλού…
Επίλογος
Αυτό είναι ένα σχετικά σύντομο εισαγωγικό άρθρο για τους θησαυρούς στην Ελλάδα και τους θησαυροθήρες. Κάποιοι από αυτούς κάνουν απλώς το χόμπι τους. Υπάρχουν όμως και άλλοι που έχουν μετατρέψει το κυνήγι θησαυρών σε επάγγελμα. Ανάμεσα σε αυτούς υπάρχουν και κακοποιά στοιχεία που δεν διστάζουν να διαπράξουν εγκλήματα δολοφονώντας όποιον «παρείσακτο» βρεθεί μπροστά τους σε λάθος τόπο και λάθος στιγμή… Θα επανέλθουμε σύντομα στο θέμα των κρυμμένων θησαυρών στην Ελλάδα με άκρως ενδιαφέροντα στοιχεία.
