Το 2015 ο Βρετανός δημοσιογράφος και πολεμικός ανταποκριτής Τιμ Μάρσαλ έγραψε το βιβλίο «Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας», που έγινε από τα πιο πολυδιαβασμένα και επιδραστικά βιβλία γεωπολιτικής όλων των εποχών. Σημείωνε τότε προφητικά, στο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στη Ρωσία:[…] Υπάρχουν οι φιλοδυτικές χώρες του πάλαι ποτέ Συµφώνου της Βαρσοβίας που πλέον ανήκουν στο ΝΑΤΟ και/ή στην ΕΕ, όπως η Πολωνία, οι Βαλτικές χώρες, η Ρουμανία κ.α. Δεν αποτελεί σύµπτωση το γεγονός ότι υπέφεραν τα µέγιστα υπό τη σοβιετική τυραννία. Προσθέστε σε αυτές τη Γεωργία, την Ουκρανία και τη Μολδαβία, οι οποίες θα επιθυµούσαν να προσχωρήσουν και στους δύο οργανισµούς, αλλά κρατιούνται σε απόσταση λόγω της γεωγραφικής τους εγγύτητας µε τη Ρωσία και επειδή όλες έχουν ρωσικά στρατεύµατα ή φιλορωσικές παραστρατιωτικές οργανώσεις στο έδαφός τους. Η προσχώρηση στο ΝΑΤΟ οποιασδήποτε εκ των τριών θα µπορούσε να προκαλέσει πόλεµο.Το αίνιγμα ΠούτινΟι δυτικοί ηγέτες δυσκολεύονται να αποκρυπτογραφήσουν τα κίνητρα του Πούτιν, ειδικά στην Ουκρανία και τη Συρία. Οι αναλυτές συχνά χρησιµοποιούν τη διάσηµη περιγραφή που έδωσε ο Ουίνστον Τσόρτσιλ για τη Ρωσία το 1939: «Είναι ένας γρίφος τυλιγµένος σε ένα µυστήριο µέσα σε ένα αίνιγµα», ωστόσο λίγοι από αυτούς παραθέτουν ολοκληρωµένη την πρόταση, η οποία συνεχίζει λέγοντας ότι «…µάλλον όμως υπάρχει ένα κλειδί. Το κλειδί είναι το εθνικό συµφέρον της Ρωσίας».Μερικά χρόνια μετά ο Τσόρτσιλ χρησιµοποίησε αυτό το κλειδί για να δώσει τη δική του εκδοχή επίλυσης του γρίφου: «Είµαι πεπεισµένος πως δεν θαυµάζουν τίποτε άλλο όσο τη δύναµη και δεν περιφρονούν τίποτε άλλο όσο την αδυναµία, ιδίως τη στρατιωτική αδυναµία».Θα µπορούσε κάλλιστα να µιλάει για τη σηµερινή ηγεσία της Ρωσίας, η οποία, παρότι είναι ενδεδυµένη τον µανδύα της δηµοκρατίας, παραµένει πιστή στην αυταρχική φύση της, µε το εθνικό συµφέρον της πάντοτε στο επίκεντρο.Και για να αποκρυπτογραφηθούν οι κινήσεις του Πούτιν ίσως πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στις δύο μεγαλύτερες αδυναμίες της Αυτοκρατορίας του.Οι πεδιάδεςΣτη ρωσική Άπω Ανατολή η γεωγραφία είναι αυτή που προστατεύει τη Ρωσία. Είναι δύσκολο για ένα στράτευµα να κινηθεί από την Ασία βόρεια προς τη Ρωσία. Δεν θα συναντήσει εχθρικούς στόχους, παρά µόνο απέραντο χιόνι, και δεν θα µπορέσει να φτάσει παρά µόνο µέχρι τα Ουράλια. Εκεί θα καταλήξει να έχει υπό τον έλεγχό του µια τεράστια έκταση γης, υπό δυσχερείς συνθήκες, µε µεγάλες γραµµές ανεφοδιασµού και τον µόνιµο κίνδυνο να δεχτεί αντεπίθεση.Συνεπώς, η μόνη λογική κατεύθυνση από την οποία μπορεί κάποιος να εισβάλει στη Ρωσία είναι από τη Δύση.Στον Ψυχρό Πόλεμο η Ευρώπη, όπως και όλος ο κόσμος, ήταν χωρισμένη στα δύο: Οι χώρες του ΝΑΤΟ στη Δύση και οι χώρες του συμφώνου της Βαρσοβίας στην Ανατολή. Από το τέλος του Β’ Π.Π. μέχρι και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, οι δύο αυτοκρατορίες ανταγωνίστηκαν σε κάθε δυνατό πεδίο (από τον αθλητισμό μέχρι το εμπόριο, και από ένοπλες συγκρούσεις διά αντιπροσώπων μέχρι την κούρσα για την κατάκτηση του διαστήματος).Τελικός νικητής ήταν οι ΗΠΑ, αλλά όπως φάνηκε αργότερα αυτό δεν ήταν και το τέλος της Ιστορίας.Mετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η μία μετά τις άλλες οι χώρες του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας ήθελαν να διαγράψουν το σφυροδρέπανο από την εθνική τους μνήμη και να μπουν στο ΝΑΤΟ, με αποτέλεσμα τα σύνορα της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας να φτάσουν σταδιακά μέχρι το κατώφλι της Ρωσίας.Για να καταλάβουμε γιατί η διεύρυνση του ΝΑΤΟ ανησυχεί τη Ρωσία, χρειάζεται να δούμε και έναν τοπογραφικό χάρτη. Μια από τις μεγάλες οροσειρές που διασχίζουν την Ευρώπη είναι τα Καρπάθια, ένα απροσπέλαστο εμπόδιο για κάθε στρατό ακόμα και στις μέρες μας (στον παρακάτω χάρτη σημειωμένα με κόκκινο). Όμως βορειότερα, από εκεί που τελειώνουν τα Καρπάθια ως τη Βαλτική Θάλασσα υπάρχουν ατελείωτες πεδιάδες και μέσα από αυτές τις πεδιάδες έχουν προελάσει ο Ναπολέοντας και ο Χίτλερ.Προκειμένου να προφυλαχθεί η Ρωσία θέλει διαχρονικά αυτές τις πεδιάδες είτε να τις κατέχει απόλυτα, είτε τουλάχιστον να της έχει υπό την κυριαρχία της. (Στον χάρτη που ακολουθεί με μπλε είναι τα σύνορα της Ουκρανίας, ακριβώς στο κέντρο των πεδιάδων, που αποτέλεσαν στο παρελθόν πρόσφορο έδαφος για τους εισβολείς.)Τα λιμάνιαΗ δεύτερη μεγάλη στρατηγική αδυναμία της Ρωσίας, είναι η έλλειψη λιμανιών σε θερμά νερά. Κάποια λιµάνια της Αρκτικής, όπως το Μούρµανσκ, παγώνουν για αρκετούς µήνες κάθε χρόνο. Το Βλαδιβοστόκ, το µεγαλύτερο ρωσικό λιµάνι στον Ειρηνικό ωκεανό, αποκλείεται από πάγο για περίπου τέσσερις µήνες και περικλείεται από την Ιαπωνική θάλασσα, η οποία δεσπόζεται από την Ιαπωνία. Αυτό δεν αναστέλλει απλά τη ροή του εµπορίου. Εµποδίζει τον ρωσικό στόλο να λειτουργήσει ως παγκόσμια υπερδύναµη.Η έλλειψη ενός θερµού λιµένα µε άµεση πρόσβαση στους ωκεανούς ήταν ανέκαθεν η αχίλλειος πτέρνα της Ρωσίας, καθώς έχει ισάξια στρατηγική σηµασία µε τη βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα. Η Ρωσία βρίσκεται σε γεωγραφικά µειονεκτική θέση και το µόνο που τη σώζει από το να είναι µια πολύ πιο ανίσχυρη χώρα είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο (και το πυρηνικό της οπλοστάσιο).Δεν αποτελεί έκπληξη εποµένως ότι ο Μέγας Πέτρος, στη διαθήκη του το 1725, συµβούλεψε τους διαδόχους του να «πλησιάσουν όσο πιο κοντά γινόταν στην Κωνσταντινούπολη και την Ινδία. Όποιος κυβερνά εκεί θα είναι ο πραγµατικός ηγεµόνας του κόσµου. Κατά συνέπεια, προξενήστε διαρκείς πολέµους, όχι µόνο στην Τουρκία, αλλά και στην Περσία… Διεισδύστε µέχρι τον Περσικό κόλπο, προωθηθείτε µέχρι την Ινδία».
Η μάχη για την Ουκρανία
Στην Ουκρανία διασταυρώνονται διαχρονικά οι δύο γεωπολιτικές αδυναμίες της Ρωσίας: Οι πεδιάδες και τα λιμάνια.
Και αυτό εξηγεί γιατί το 2013, καθώς ανέβαινε το θερµόµετρο της πολιτικής διαµάχης για τον προσανατολισµό της Ουκρανίας (με τη Δύση ή την Ανατολή), η Μόσχα εµφανίστηκε απόλυτα συγκεντρωµένη.
Στην κρίση του 2013-14 µια φιλοδυτική Ουκρανία µε φιλοδοξίες να προσχωρήσει στους δύο κύριους δυτικούς συνασπισµούς (EE και ΝΑΤΟ) άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου. Ο Ουκρανός πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς τελικά υπό την πίεση του Πούτιν, απεμπόλησε την προσέγγιση με τη Δύση, κάτι που οδήγησε σε σφοδρές διαδηλώσεις.
Οι Γερµανοί και οι Αµερικανοί υποστήριξαν τα κόµµατα της αντιπολίτευσης και η Δύση προσπάθησε να προσελκύσει τόσο πνευµατικά όσο και οικονοµικά την Ουκρανία προς το µέρος της. Στο Κίεβο οι διαδηλώσεις εξελίχθηκαν σε πολύνεκρες οδοµαχίες, πήραν τη μορφή επανάστασης, και τελικά οδήγησαν τον πρόεδρο της χώρας σε φυγή, ενώ την εξουσία ανέλαβαν αντιρωσικές φατρίες.Εκείνη τη στιγµή ο κύβος ερρίφθη. Για τον πρόεδρο Πούτιν δεν έµενε άλλη επιλογή – έπρεπε να προσαρτήσει την Κριµαία, η οποία κατ’ αρχάς είχε πολλούς ρωσόφωνους Ουκρανούς, αλλά, πάνω απ’ όλα, το λιµάνι της Σεβαστούπολης. Τα θερμά νερά του λιμανιού της Σεβαστούπολης, δίνουν στον Ρώσικο Στόλο πρόσβαση μέσω της Μαύρης Θάλασσας στη Μεσόγειο και από εκεί στους Ωκεανούς.
Παράλληλα, η προσάρτηση της Κριμαίας βοήθησε στο να εκκολαφθεί εμφύλιος πόλεμος στην περιοχή του Ντονμπάς και να δημιουργηθούν δύο αποσχισμένα αυτοαποκαλούμενα κράτη (Λαϊκή Δημοκρατία του Λουγκάνσκ και Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ). Απώτερος σκοπός της Ρωσίας ήταν να δημιουργηθεί μια νεκρή ζώνη, ένα «μαξιλαράκι» υπό τον πλήρη έλεγχο της Μόσχας.
To 2013-14 η αντίδραση της Δύσης στην προσάρτηση της Κριμαίας ήταν μάλλον αναιμική. Η ΕΕ επέβαλε περιορισµένες κυρώσεις –περιορισµένες επειδή αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, µεταξύ των οποίων και η Γερµανία, εξαρτώνται από τη ρωσική ενέργεια για να θερµαίνουν τα σπίτια τους τον χειµώνα. Οι αγωγοί κινούνται από την ανατολή προς τη δύση και είναι στο χέρι του Κρεµλίνου να ανοίξει ή να κλείσει τις στρόφιγγες.Μάρτιος 2022
Μετά την τωρινή εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, το ΝΑΤΟ και η ΕΕ φάνηκε να «ξυπνάνε» μετά το πρώτο σοκ της επίθεσης. Στέλνουν μεγάλα πακέτα αμυντικής βοήθειας και εξοπλισμούς στην Ουκρανία, ενώ αποφάσισαν συλλογικά να επιβάλλουν βαριές οικονομικές κυρώσεις στη Ρωσία.
Σύμφωνα με όλους τους αναλυτές, η εξέλιξη του πολέμου στην Ουκρανία είναι αβέβαιη. Και ίσως κανείς να μην ξέρει ακόμα την πραγματική απάντηση στο αίνιγμα Πούτιν.
Υπάρχει μια γεωγραφική αλήθεια που γνωρίζουν πολύ καλά η Ουκρανία, η Γεωργία, η Μολδαβία: Εκτός κι αν είσαι µέλος του ΝΑΤΟ, η Μόσχα βρίσκεται πολύ κοντά και η Ουάσινγκτον πολύ µακριά. Αυτός ο συσχετισμός μπορεί να αλλάξει καθώς και οι τρεις χώρες επιθυμούν διακαώς να ενταχθούν στη συμμαχία. Και όσο η ουκρανική άμυνα αντέχει και η ρωσική επίθεση βαλτώνει, τόσο μειώνεται η ικανότητα των Ρώσων να απαιτήσουν πράγματα στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.
Πάντως, οι περιορισμοί στις κινήσεις που έχει ο Πούτιν, ο Μπάιντεν, ο Μακρόν, ο Σολτς, ισχύουν για όλα τα έθνη, µικρά ή µεγάλα. Και, φυσικά, για την Ελλάδα στον κίνδυνο που αντιμετωπίζει στο Αιγαίο.Οι ηγέτες είναι αιχµάλωτοι του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο τους προσφέρει λιγότερες επιλογές και µικρότερο περιθώριο ελιγµών απ’ ό,τι νοµίζει κανείς. Έτσι είχαν τα πράγµατα για την Αθήνα, τους Πέρσες, τους Βαβυλώνιους και ακόµα πρωτύτερα, για κάθε αρχηγό που αναζητούσε µια υπερυψωµένη τοποθεσία για να προστατεύσει τη φυλή του.
Η γη που πατάµε ανέκαθεν µας καθόριζε. Καθόριζε τους πολέµους, την ισχύ, την πολιτική και την κοινωνική εξέλιξη των λαών που τώρα έχουν καταλάβει σχεδόν κάθε γωνιά του πλανήτη.
Μπορεί να φαίνεται ότι η τεχνολογία έχει υπερκεράσει τις αποστάσεις που µας χωρίζουν, τόσο τις νοερές όσο και τις φυσικές, αλλά είναι εύκολο να ξεχάσει κανείς ότι το έδαφος πάνω στο οποίο ζούµε, εργαζόµαστε και αναθρέφουµε τα παιδιά µας έχει τεράστια σηµασία και ότι οι επιλογές αυτών που ηγούνται των εφτάμισι δισεκατοµµυρίων κατοίκων του πλανήτη θα καθορίζονται πάντα σε κάποιο βαθµό από τους ποταµούς, τα βουνά, τις ερήµους, τις λίµνες και τις θάλασσες που µας περιβάλλουν – όπως έκαναν πάντοτε.
